בעין התודעה

כיצד אפשר להבין את העובדה שקיימים דברים שאין אנו רואים אף כי הם נמצאים ממש מולנו, ולצידם יש דברים שאנחנו רואים אך איננו יודעים שראינו? ואיך אפשר להסביר את ביטוייהן המגוונים של התופעות הללו בקרב אנשים שונים? מה משפיע על הפניית הקשב החזותי שלנו? וכיצד אנו מפיקים ידע על אודות הבלתי נראה? בעבר נהגו לחשוב שקיימת הפרדה מוחלטת בין התפיסה החושית לבין תהליכי מחשבה וקוגניציה, אך כיום מחקרים רבים מצביעים על כך שמבנים מחשבתיים קובעים את הדרך שבה אנו רואים את סביבתנו. שתי הפעולות הללו – ראייה ומחשבה – אינן ניתנות להפרדה, והיחסים ביניהן הם דו־כיווניים, סבוכים ומורכבים. הפרויקט "בעין התודעה" מפנה זרקור לזיקות המורכבות בין תפיסה וקוגניציה, כמו גם לנקודות העיוורון השונות שיש לנו לגביהן, באמצעות שתי תערוכות וסדרת אירועים המלווה אותן.

התערוכה "בעין התודעה" מבקשת למקם את החזותי ביחס לתודעתי מתוך מגוון נקודות מבט. היא מבוססת על דיאלוג בין אמנים.ות ובין חוקרים.ות מאוניברסיטת תל אביב מתחומים שונים: מדעי המוח, פסיכולוגיה, זואולוגיה, אסטרופיזיקה ועוד. במסגרת דיאלוג ייחודי זה, האמנים.ות משוחררים מקשרי הסיבה והתוצאה שנמצאים בבסיס החשיבה המדעית. הם מציעים חוויות הבוחנות שינויי פרספקטיבה, תשומת לב חזותית, ראיית חלום, חיפוש אחר הבלתי נראה ועיסוק ביחסים בין הוויזואלי והאודיטורי. כך מתרחבים גבולותיה של התודעה בנוגע למגוון סוגיות: יחסי הגומלין בין המלאכותי והטבעי ובין האנושי והחייתי, השפעתן של חרדה וטראומה על תפיסה, מצבי הביניים שבין ערות לשינה, הפעלת דמיון חזותי, וכן ההכרה במגבלות התפיסה האנושית.  

התערוכה "לרשום את תולדות האמנות" שואלת: אלו אופני מחשבה מתאפשרים באמצעות התבוננות המתבצעת דרך פעולה רישומית? באיזה אופן יכול האקט הפיזי של הרישום, הראייה המופנמת דרך הגוף, לתרום ליצירת ידע מדעי? בתערוכה זו נבחנים יחסי הגומלין בין ראייה לבין מחשבה דרך רישומים שיצרו היסטוריונים של אמנות, ככלי לפיתוח מחקרם האקדמי. זוהי התערוכה הראשונה המציגה תגליות חדשות על הדרכים שבהן הדמויות המשפיעות ביותר בשדה תולדות האמנות – מאייר שפירו, ליאו סטיינברג, אבי ורבורג ועוד – השתמשו ברישום ככלי מחקרי. תופעה זו נכונה גם למייסד הדיסציפלינה של תולדות האמנות בישראל, היסטוריון האמנות משה ברש, שרישומיו מוצגים כאן לראשונה.

הרישום, על פי ז'אק דרידה, קשור באופן עמוק גם לעיוורון: פעולת הרישום מעוורת את הרושם, ועיוורון זה הופך לחלק ממשמעותו של הרישום. הרישום כמדיום מכיל לא רק את הופעתו של הנראֶה אלא גם את נסיגתו ואת השהייתו; הוא לוכד את הפער התהומי בין מה שאפשר לראות ובין מה שאפשר להראות ומנכיח את העיסוק בעקבות של מה שהיה ונותר רק כזיכרון. תפיסה זו מהווה מסגרת שדרכה אפשר לחשוב את הפרויקט "בעין התודעה" כולו, על ממדי העיוורון והזיכרון המתגלים באמצעות הפניית המבט האמנותי.

אמנים משתתפים ("בעין התודעה"): מאיה אטון, קרן גלר, שיר לוסקי, נוי ותמיר, אשחר חנוך קלינגבייל, רונן שהרבני

אוצרת: ד"ר תמר מאיר

עוזרת אוצרת: דריה אלופי

In the Mind’s Eye

How can we make sense of the fact that there are things we cannot see, even though they are right in front of us, and then there are things we do see, but we do not know we have seen? And how can we explain the diverse manifestations of these phenomena in different people? What determines where we choose to focus our visual attention? And how do we gather information about the invisible? It was previously thought that there is complete separation between sensory perception and cognitive processes, but today many studies indicate that mental structures decide how we see our surroundings. These two actions – seeing and thinking – are inextricably linked to one another, and have an intricate and complex reciprocal relationship. The project “In the Mind’s Eye” traces the multifaceted association between perception and cognition, as well as our different blind spots around them, through two exhibitions and a program of special events.

The exhibition “In the Mind’s Eye” sets out to situate the visual in relation to the cognitive from multiple perspectives. It is based on a dialogue between artists and researchers from Tel Aviv University, working in diverse fields such as neuroscience, psychology, zoology, astrophysics and more. In this unique dialogue, the artists are free from the cause-and-effect relationship found at the core of scientific thinking. They offer experiences that delve into perspective shifts, visual attention, dreamscapes, the search for the invisible, and the relationship between the visual and the auditory. With that, they expand the boundaries of the mind around several issues: the interrelation between the artificial and natural, and between the human and animalistic, the impact of anxiety and trauma on perception, the intermediate states between wakefulness and sleep, the activation of visual memory, and the limits of human perception.

The exhibition “Drawing Art History” asks: What types of thinking are facilitated by the unique observation practiced while drawing? How can drawing, essentially an act of perception that takes place within the operative human body, contribute to the production of scientific knowledge? In this exhibition, the interplay of vision and cognition is examined through drawings made by art historians as a tool of academic research. This is the first ever exhibition to present new discoveries about how some of the most prominent art historians, including Meyer Schapiro, Leo Steinberg, and Aby Warburg, have used drawing to study art. This phenomenon is also true of the founder of art history in Israel, Moshe Barasch, whose newly discovered drawings are displayed here for the first time.

According to Jacques Derrida, drawing is deeply connected to blindness: The act of drawing blinds the person who draws, and this blindness becomes a part of the drawing’s meaning. As a medium, drawing holds not only the emergence of the visible but also its withdrawal and suspension. It captures the chasm between what can be seen and what can be shown, and follows the traces of what only exists as a memory. This theory offers a lens through which one can contemplate “In the Mind’s Eye” project as a whole and aspects of blindness and memory revealed through artistic contemplation.

Participating artists ("In the Mind's Eye"): Maya Attoun, Keren Gueller, Shir Lusky, Noy and Tamir, Eshchar Hanoch Kliengbiel, Ronen Sharabani

Curator: Dr. Tamar Mayer

Assistant Curator: Darya Aloufy

بعين الإدراك

كيف يمكننا فهم الحقيقة أن هناك أشياء تفوت ناظرنا على الرغم من وجودها أمامنا، وبالمقابل هناك أشياء نراها إلا أننا لا نعلم أننا قد رأيناها؟ وكيف يمكن تفسير تنوّع أشكال هذه الظواهر واختلاف طرق تعاملنا معها؟ ما هي العوامل التي تؤثر على انتباهنا البصري؟ وكيف نستخلص العِبَر ونجني المعرفة حول اللامرئي؟ ساد الاعتقاد في الماضي أن هناك فصل تامّ بين الإدراك الحسي وسيرورات التفكير والإدراك، بينما تشير أبحاث كثيرة في أيامنا أن نسق التفكير من شأنه تحديد ما نراه في بيئتنا. لا يمكن الفصل بين هذين الفِعْلَيْن: الرؤية والتفكير، والعلاقة بينهما ثنائية الاتجاه، مركبة ومعقدة. يسلط مشروع "بعين الإدراك" الضوء على الصلة المركبة بين الفهم والإدراك، إلى جانب التطرق للنقاط العمياء المختلفة بخصوصهما، ويتناول المسألتَيْن في معرضَيْن وسلسلة نشاطات مرافقة.

يسعى معرض "بعين الإدراك" إلى وضع البصري بجوار الإدراكي في عدة زوايا. نُسّق المعرض بالاستناد على حوارات بين فنانين وفنانات وباحثين وباحثات في جامعة تل أبيب من مجالات مختلفة: علوم المخ، علم النفس، علم الحيوان، والفيزياء الفلكية والمزيد. في إطار الحوار الفريد هذا يتحرر الفنانون(ات) من علاقات السبب والنتيجة،  أي أساس التفكير العلمي. يقدمون في أعمالهم تجارب تعاين التغييرات في المنظور، الانتباه البصري، رؤى الأحلام، البحث عن اللامرئي، والانشغال في الصلة بين البصري والسمعي. هكذا تتسع حدود الإدراك: العلاقة المتبادلة بين الاصطناعي والطبيعي وبين الإنساني والحيواني، تأثير القلق والصدمة على الإدراك، الحالات البينية بين اليقظة والنوم، ممارسة الخيال البصري، وكذلك الاعتراف بحدود الإدراك البصري.

معرض "تأريخ الفنّ رسمًا" يطرح السؤال: ما هي أنماط التفكير الناتجة عن تأمّل الأعمال الفنية من خلال القيام برسمها؟ كيف يمكن للجانب الجسدي لفعل الرسم، أي الرؤية المنطوية في الجسد، أن يساهم في إنتاج المعرفة؟ يفحص هذا المعرض العلاقات المتبادلة بين الرؤية والتفكير بواسطة رسومات رسمها مؤرخو فن، حيث استخدموها وسيلة لتطوير بحوثهم الأكاديمية. هذا هو معرض رائد يقدم اكتشافات جديدة عن كيفية استخدام كبار المؤثرين في حقل تاريخ الفن الرسم كأداة بحثية، من بينهم مئير شابيرو، ليو شتاينبيرغ، آبي فاربورغ وآخرين. هذه الممارسة مارسها أيضًا مؤسس حقل تاريخ الفن في إسرائيل، مؤرخ الفن موشيه براش، حيث تُعرض رسوماته لأول مرة هنا.

للرسم وفق دريدا علاقة وثيقة بالعمى: سيرورة الرسم تسبب العمى للقائم على العملية، وبالتالي للعمى دور في صياغة معنى الرسم. لا يتضمّن الرسم كوسيط مظهر المرئي فحسب بل أيضًا انسحابه ومكوثه؛ يلتقط الفجوة الهائلة بين ما يمكن رؤيته وما يمكن إظهاره، ويُظهر الانشغال بأثر ما كان وما تبقى كذكرى فقط. هذا هو الإطار المفاهيمي لمشروع "بعين الإدراك" بكافة أجزاءه، حول أبعاد العمى والذاكرة المتجلية في النظرة الفنية.